W duchu kralozwěrnosći a politiskego konserwatizma –
Bramborski Serbski Casnik (1848–1918)

Narodnje zmyslone krejze Serbow w Górnej Łužycy su byli bejnje njespokojom z wopśimjeśim togo jadnogo dolnoserbskego casnika. Michał Hórnik (górnoserbski faraŕ, spisowaśel, redaktor a wudawaŕ, nejwuznamnjejša wósobina górnoserbskego kulturnego žywjenja pó smjerśi Jana Arnošta Smolera) jo tśiźasća lět pózdźej pisał: „... Ale ten casnik jo kśěł wěcej pśeśiwo nimskim demokratam statkowaś nježli za serbstwo. Togodla jo w lěśe 1852 dla małeje licby wóteběrarjow na poł lěta pśestał se śišćaś.“

Teke pód redaktorstwom fararja Kita Panka (* 1808 w Dešnje, † 1895 w Chóśebuzu; faraŕ w Lutolu, pózdźej w Dešnje) njejo se we tej nastupnosći wjele změniło. Casnik jo wóstał wjelgin konserwatiwny, kralozwěrny a póbóžny a jo se wugranjał pśeśiwo wšym změnam statnego pórěda. W tom casu su kulturne abo rěcne problemy Dolnych Serbow se jawili w Casniku rědko a jano pśipódla. Pó lěśe 1850 su redaktoroju pomogali někotare wucabniki, fararje a studenty, ale teke jich pódpěra njejo była pśemócna.

Casnik jo měł wót wšogo zachopjeńka śěžkosći, aby sebje materielnu bazu zawěsćił, dokulaž žednje njejo měł wjele wóteběrarjow. Mato Nowka a Kito Pank stej cesćej skjaržyłej, až to wóteběranje jo słabe a až wóteběrarje njekśě z casom płaśiś. Wobej stej teke grozyłej, až pśestanjotej casnik wudawaś, dokulaž jano pjenjeze ze swójeje móšynki pśipłaśujotej.

Wobej prědnej redaktora stej zachopnu politisku liniju Casnika zwěrnje doźaržałej až do slědnego wudaśa w lěśe 1863, ako jo Kito Pank pśepódał zagronitosć za wudawanje kantoroju a wucabnikoju Kitoju Šwjeli (1836–1922), w pśezjadnosći z knězom von Werdeck. Kito Šwjela jo pótom 51 lět (až do lěta 1915) cesnoamtski na Casniku źěłał, głownje jo jen sam pisał a se starał wó śišć a rozšyrjenje. Za jogo cas jo serbski casnik nosył wšake mjenja: do lěta 1880Bramborski Serski Casnik, do lěta 1885 Bramborske Nowiny a wót togo casa do lěta 1915Bramborski Casnik.

Głowa Bramborskich Nowin w lěśe 1882

Redaktor Kito Šwjela,
ako jo pisał casnik 51 lět

Mato Kosyk (* 18.06.1953 we Wjerbnje, † 22.11.1940 w Albionje, USA), basnikaŕ a klasikaŕ dolnoserbskeje literatury. Wót 1880 do 1883 soburedaktor Bramborskich Nowin

Teke pód redaktorstwom Kita Šwjele jo casnik wóstał kralozwěrny. W lětach 1881–1885 stej Šwjeli pomogałej wustojnej soburedaktora: wucabnik Hendrich Jordan a basnikaŕ Mato Kosyk. Jima mamy se wuźěkowaś, až w tom casu jo rozrosła licba powěsćow ze serbskich jsow, teke licba artikelow wó cełej Łužycy a wó Górnych Serbach. Ale wósebnje su literarne pśinoski byli nowe wobogaśenje za toś ten politiski tyźenik. Pó źělach jo je pisał Mato Kosyk sam, ale śišćali su se teke pśełožki górnoserbskich basnjow Handrija Zejlera a małe wulicowańka z wusokim wuměłskim niwowom ako „Popcula“ rusojskego spisowaśela Turgenjewa.

Redaktor Kito Šwjela jo namakał za swój casnik nowego śišćarja – Wencela we Wórjejcach. Ten jo dał casnikoju spódobnjejše, modernjejše wuglědanje, lěpšu papjeru, nowše pismiki. Redaktor jo pśeměnił głowu casnika a jo jen pomjenił Bramborski Casnik. Wušej titelowego napisma jo wón sajźił wjelikego pšuskego hodlarja, kótaryž jo tam pótom cełe lětźasetki wóstał.

Głowa Bramborskego Casnika z lěta 1905

Kito Šwjela jo ako redaktor wóstał konserwatiwny – tak ako jogo pśedchadniki – a jo aktiwnje pódpěrał politiku pšuskego krala, kanclarja Bismarcka a konserwatiwnych pšuskich kněžkow. Do politiki jo se zaměšał na pśikład w lěśe 1881 w casu wuzwólowanja, a jo nagranjał lazowarje we Chóśebusko-Grodkojskem wuzwólowańskem wokrejsu, aby głosowali za zastupnika konserwatiwnych. Ako su socialdemokraty we wokrejsu weto dobyli, jo Kito Šwjela pśełapjony pisał:

„A chtož za Hirschbergarja jo zgłosował, ten podpěra te doprědkarje, žyźi a socialdemokraty... Doprědkarje, žyźi a socialdemokraty coju wotporaś kśesćijańsku wěru, kśesćijańsku šulu, kśesćijańske kněstwo (...) My konservativske pak, kenž smy našej patriotiskej barwje z Božeju pomocu wěrne wostali, njebźomy se daś wotšašyś, ale buźomy dalej wojowaś z Bogom za krala=kejžora a woścojsku zemju! To pomogaj Bog!“
Ceły originalny pśinosk móžośo pśelazowaś how: wobraz

Ako su górnoserbske casniki wótwoborowali nadpady Schlesische Zeitung a dalšnych nimskich casnikow, jo dolnoserbski casnik je jano w snadnej měrje pódpěrał. Ako prědne jo Šwjela wuznał za trěbne, až musy se rozkłasć słowo „panslawizm“, a až jogo casnik se wótrjaknjo toś tomu wjelikorusojskemu imperialistiskemu gibanjeju. Zrownju jo wón zlubił:

„My serbski lud smy za narodom teke Słowjany, ale wot takich bratšow, kenž na našog cesćoneg a lubeg kejžora a na naš woścojski land z wojnu du, njocomy nic wěźeś. My comy měś měr! Bog kśěł nas pśed wojnu zwarnowaś, a dej-li byś, ga našomu kejžoru to dobyśe daś!“
Ceły originalny pśinosk móžośo pśelazowaś how: wobraz

Dolnoserbski casnik jo se wobijał direktneje kritiki wušyny, a jo-lic južo politiske wobstojnosći kritizěrował, ga jo se cesto pówołał na druge žrědła, na pśikład na Pratyju, a jo wóspjetował jeje pominanja. W toś tych lětach su se wózjawili we wótstawkach mysli k narodnemu połoženju serbskeje ludnosći. Ale byli su teke wuwześa, na pśikład ako lazowarski list wóznamjenjony tekst z lěta 1882:

„My njocomy groniś, až dej se nejžpjerwjej serbski seminar za hucabnikow załožyś a až akle potom, gaž mamy dobre hucabniki, comy glědaś, lěc njeby možno było tek serbski prjatkarski seminar załožyś. Ně, hoboje ma se staś, a hoboje nět, gaž dej Serbam byś pomožone.“
Ceły originalny pśinosk móžośo pśelazowaś how: wobraz

Wšykne tśo doněntejšne redaktory su zawěsće spóznali špatne połoženje serbskego luda. Ale dla togo až su byli konserwatiwne a z casnikom ceło wót wušnosći wótwisne, su zastupowali weto zjawnu pšusku politiku, kótaruž su pśedstajali a wopisowali ako serbojstwu pśijaznu. Weto dej se jim ako dobry statk pśipisaś, až su pla lazowarstwa buźili narodne wědobnje a gjardosć na serbski narod, serbsku rěc a nałogi. Wušej togo su wóni ze swójim pisanim pśipomogli k wuwiśu dolnoserbskeje pisneje rěcy, k jeje wobogaśenju a pózwignjenju na wušy niwow. Wósebnje Kito Šwjela ma how wjelike zasłužby.

Bogumił Šwjela jo wudawał Bramborski Casnik wót lěta 1916 do 1918 a wót 1921 do 1922 Serbski Casnik.

Prědne znamjenja se bližeceje změny su se pokazali w casu młodoserbskego gibanja. Jogo myslarje njejsu byli z casnikom spokojom. Tak jo zwěsćił w lěśe 1890 Matej Bogumił Broniš w lisće na młodego Bogumiła Šwjelu, až pšuskej wušynje powdany casnik njamóžo žywjeńsku wólu serbskego luda zbuźiś.

Teke Bogumił Šwjela (* 1873 w Skjarbošcu, † 1948 pla Naumburga) jo se pódobnje myslił, a ako jo 13. januar 1916 jogo prědne wudaśe Casnika w Budyšyńskej Smolerjec śišćarni wujšło, jo wón z głowy casnika nejpjerwjej pšuskego hodlarja wugnał. Casnik jo se pód redaktorstwom Bogumiła Šwjele zasej tšochu zwignuł. Młodoserbski redaktor jo nejpjerwjej se za to starał, aby dolnoserbski tyźenik w lětach prědneje swětoweje wójny njezajšeł. W lětoma wójny 1917 a 1918 jo casnik njepšawidłownje wuchadał, ale pótom jo była góspodarska nuza tak wjelika, až casnik jo pśestał wuchadaś. Numer 6/1918 jo był ten slědny.