Nowy Casnik ako socialistiski organ Domowiny
Cas wójny a nacionalsocializma jo zbytne mócy Dolnych Serbow za wšym zdaśim stamał. Južo do wójny jo wudawanje Casnika cesto było wótwisne wót snadnučkeje licby jadnotliwych luźi. Něnto jo se ta nuza hyšći pśiwóstśiła – móžo se groniś, až ryjna kondicija dolnołužyskego serbojstwa jo se rowno w žurnalizmje nejjasnjej wótbłyšćiła. Pó 1945 njejo měła Domowina w dolnoserbskem luźe žednu bazu. Mina Witkojc njejo se hyšći do Łužyce nawrośiła a Bogumił Šwjela jo se akle pśigótował na nawrośenje z wugnaństwa. A chto by mimo njeju był hyšći zamóžny redaktorske źěło wugbaś?
Ako dobry pomocnik jo se wopokazał stary pśijaśel dolnołužyskich Serbow Měrćin Nowak-Njechorński, kótaryž jo teke dolnoserbsku rěc derje wuměł. W górnoserbskem casniku Nowa doba jo wón wudał pśiłogu w dolnoserbskej rěcy. Za nju jo pisał teke Bogumił Šwjela, kenž jo był hyšći w Rudolstadśe žywy. 3. decembra 1947 jo wujšeł prědny numer, w nowem lěśe dalšnej dwa. W slědujucem lěśe njejo se wózjawił daniž jaden numer a akle wót junija 1949 do decembra 1950 jo chopił pšawidłownjej wuchadaś, to groni raz wob mjasec. Pótom južo pód źinsajšnym mjenim Nowy Casnik a z pomocu dr. Frida Mětška.
Redaktory dolnoserbskeje pśiłogi su se běźili z wjelikimi śěžkosćami. Jich pśiłoga jo dejała namakaś lazowarje a wóteběrarje w Dolnej Łužycy. Tomu pak jo stojało na zajźowje, až wóna snadna dolnoserbska pśiłoga jo była źěl górnoserbskego casnika, kótaryž w Dolnej Łužycy njejo nichten mógł lazowaś. Dolnoserbska rěc jo se wušej togo we wěrnosći jano hyšći powědała. Cełe lětźasetki ga njejo se wóna wucyła w šulach, a w cerkwi jo se lěbda hyšći nałožowała. Luźe toś njejsu wuměli serbski lazowaś. Warsta inteligence jo była snadnučka. W lěśe 1948 jo zamrěł jaden z nejzwěrnjejšych awtorow – faraŕ Bogumił Šwjela. Akle w lěśe 1949 jo Frido Mětšk se wrośił z wójnskeje popajźi. Wón jo nejpjerwjej z cuzby a pótom z doma do casnikarskego źěła zapśimnuł. Jogo źěło jo póśěžował fakt, až w Dolnej Łužycy njejo se žedna tradicija wóteběranja casnika zeźaržała.
Pólěpšenje dolnoserbskego casnikarstwa jo se mógło dośěgnuś jano kšac pó kšacu. We wustawje (=Verfassung) DDR z lěta 1949 jo se zawěsćiła rownopšawnosć serbskeje rěcy a kultury, nazymu 1950 jo zachopił w Chóśebuzu źěłaś referat z wótźělenim informacija–casnikarstwo. Mjeńšynowa politika jo pómałem nabywała konkretne formy, a Domowina jo natwariła w Dolnej Łužycy župu. W oktoberje 1951 jo sekretariat Zwězkowego pśedsedarstwa Domowiny se zaběrał z dolnoserbskeju pśiłogu w górnoserbskej Nowej dobje. Tam jo se rozwažowało załoženje dolnoserbsko-nimskego casnika, ako by nastawki paralelnje w dwěma rěcoma wózjawjował. Zagronite funkcionarje su se naslědku rozsuźili za spěchowanje jadnorěcnego casnikarskego organa Domowiny za Dolnu Łužycu. W tom lěśe jo se teke format dolnoserbskeje pśiłogi pówětšył a stakim wopśimjeśe rozšyriło.
Głowa dolnoserbskeje pśiłogi w górnoserbskej Nowej dobje (naslědnica Serbskich Nowin)
w lěśe 1954 How móžośo se woglědaś ceły prědny bok wudaśa z lěta 1954: wobraz
Akle w lěśe 1954 su se prědne kšaceni cynili, aby se dolnoserbski casnik zesamostatnił. W Nowej dobje jo se za dolnoserbsku pśiłogu wutwóriła wósebna wokrejsna redakcija, ako jo se starała wó material z Dolneje Łužyce. Zwězkowe pśedsedarstwo Domowiny jo pytało za dalšnymi drogami a jo załožyło nowe župy, aby bazu politiskego a ideologiskego statkowanja rozšyriło a zmócniło. Casnik jo był pśigódny instrument pśi realizaciji tych cilow. Wukubłanych dolnoserbskich žurnalistow pak njejo tencas było, a teke w Górnej Łužycy jo žurnalistiski dorost se akle wuwucował. Za wuwiśe dolnoserbskego casnikarstwa jo se angažěrował Gerat Hančka z Brěmjenja/Brehmen (wokrejs Budyšyn), zasajźony za Domowinske źěło w Dolnej Łužycy. Wón jo se zaprědka starał wó dolnoserbsku pśiłogu a pótom wó samostatny casnik a jo jen natwarił.
Głowa Nowego Casnika w lěśe 1958
Nowy Casnik pomoga twariś socializm a nagranja bury ku kolektiwizaciji w lěśe 1958: wobraz
Casnikarske zastojnstwo pśi pśedsedarju Ministarskeje rady DDR jo w lěśe 1955 pósćiło Domowinje licencu za wudawanje Nowego Casnika. Prědne wudaśe tyźenika Nowy Casnik ako organ Domowiny jo se śišćało 5. měrc 1955. Stakim jo se stare póžedanje za samostatnym dolnoserbskim casnikom dopołniło. Wót togo casa jo Casnik se roznosował pśez post a śišćał jo se w śišćarni „Lausitzer Rundschau“. Gerata Hančku su pówołali za zagronitego redaktora. W prědnem wudaśu jo se wótśišćał komentarowy artikel z jogo pjera, w kótaremž jo se Nowy Casnik wuznał k socialistiskej ideologiji, k nadawkam „pód wuměnjenjami mócnarstwa źěłaśerjow a rolnikarjow“ a k tradicijam socialistiskego gibanja. Ako organ Domowiny jo wón był stakim – tak ako wóna sama – wót wšogo zachopjeńka glajchšaltowany a zapśěgnjony do „natwari socializma“ mjazy Serbami a jo w tom nastupanju zwěrnje realizěrował oficialnu politiku Domowiny a kněžarstwa socialistiskeje DDR.
Tyźenik jo se śišćał w Chóśebuskej śišćarni. Periodiske wudawanje njejo było zawěsćone pśi tych snadnych mócach, kótarež su se za casnik zasajźowali. Pśeto nadawki su byli wjelgin wobšyrne. Nowy Casnik jo dejał spěchowaś a pódpěraś nowe góspodarske žywjenje DDR a wuwiśe socialistiskego rolnikarstwa (wósebnje kolektiwizaciju, kótaruž su bury we wjelikej licbje wótpokazowali, a energijowu politiku; Chóśebuski wobwod (Bezirk) ga jo był južo tencas wažny librowaŕ energije za republiku). Wušej togo jo Casnik dejał šyriś wěźenje wó Serbach a Domowinje a wulašowaś zacuśe mjenjejgódnosći Serbow. To jo se mógło staś jano pśez profesionelne, zamóžne źěło w redakciji, pśez dobywanje dopisowarjow a zadomjenje w serbskich familijach. Ako tyźenik jo dejał teke pytaś za statkownymi žurnalistiskimi formami wobjadnanja nutśikowneje a wenkowneje politiki DDR.
Z casom jo se krejz redaktorow zmócnił. Do njogo jo pśistupił wucabnik Wylem Bjero z Bórkow, kótaryž jo casnik wobogaśił wósebnje z literarno-fejetonistiskimi pśinoskami. Pśišli su teke młode kubłane luźe ako Pawoł Šenkaŕ, Monika Słokowa, Jurij Koch a Horst Adam. W lěśe 1968 jo pśedsedaŕ Domowiny Kurt Krjeńc se źěkował redakciji za gódne źěło, kótarež jo pomogało k tomu, „až su se zawóstane formy starego myslenja mjazy lazowarstwom pśewinuli, a až Serby su se wuspěšnje dali na drogu k natwari socializma“. Tencas su byli zachopne śěžkosći pśewinjone, wuchadanje casnika jo se stabilizěrowało a nadawki, kótarež jo Domowina casnikoju stajiła, su se docynili.
Redaktory Nowego Casnika: Pawoł Šenkaŕ, Monika Słokowa a Wylem Bjero. Wylem Bjero jo był slědny redaktor Nowego Casnika, za kótaregož jo dolnoserbska rěc była mamina.
Redaktory su w tom casu wugbali wjeliki statk. Jim jo se raźiło natwariś krejz abonentow, na kótaryž casnik se hyšći źinsa do wěsteje měry zepěra. Redaktory njejsu chójźili do jsow a šulow, aby jano zběrali material za artikele, ale su měli za rowno tak wažne na woglědach se rozgranjaś ze Serbami wó Casniku a organizěrowaś wósebne lazowarske wjacorki w krejzu Domowinskich kupkow abo małe rěcne kurse. Na ten part jo se pó lětach wutwóriła njewšedna zwězanosć lazowarjow z casnikom. To jo była zasłužba casnika, až Serby, kótarymž ta rěc njejo była do kólebkow dana, su se pilnowali, dolnoserbski lazowaś.
Na ten part jo Nowemu Casnikoju se raźiło zadomiś teke w srjejźnej Łužycy, we wokolinje Slěpego, źož w šulach se derje górnoserbska rěc wucy, ale źož maminorěcna ludnosć weto na zakłaźe bliskeje rěcneje pśiswójźbnosći se cujo zwězana z dolnoserbskimi medijami.
Teke na kšomje serbskego sedleńskego ruma (Lubnjow, Gubin, Grodk) jo redakcija dobyła abonenty, kótarež tam zwětšego njepowědaju serbski, ale jich znaśa pisneje rěcy su tak daloko wuwite, až rozměju casnikowu rěc.
Źiwajucy na wósebnosći Dolneje Łužyce a snadne znaśa serbskeje rěcy źěla Domowinarjow su w lěśe 1968 zachopili wudawaś w Nowem Casniku nimskorěcnu pśiłogu »Beschlüsse und Dokumente der Domowina, vierteljährliche Beilage«. We njej su dejali cłonki, ako njejsu serbsku rěc wobkněžyli, se wopóznaś z wobzamknjenjami a směrnicami (Richtlinien) Zwězkowego pśedsedarstwa Domowiny. Z tym jo se zmócniła masowa statkownosć Domowiny.
Lěto pózdźej jo redakcija wudała prědny numer wjelgin gódneje mjasecneje pśiłogi »Cytaj a rosćoš«. Ta kulturna a pówucna pśiłoga jo se zaběrała z literaturu, wuměłstwom a historiju. Wušej togo su se we njej wótśišćowali publicistiske reportaže ze serbskich jsow, industrijowych zawodow (Betriebe) a prodrustwow a teke drogowańske reportaže.
Głowa socialistiskego Nowego Casnika w lěśe 1974
How móžoš ju pówětšyś, aby lazował(a) artikele: wobraz
Socialistiski Nowy Casnik w lěśe 1974 – artikel „Teke w Borkowach jo socializm na pśecej doma“ wó wuspěchach socialistiskego góspodarstwa: wobraz
W lěśe 1978 jo wudawaŕ wužył wjeliku móžnosć nejmodernjejšego śišća za Nowy Casnik. W Chóśebuskej śišćarni partaje SED jo se za wobwodny źenik Lausitzer Rundschau instalěrowała moderna śišćarska technika (tak pomjenjony offsetowy śišć), a dokulaž jo se Nowy Casnik teke we wobwodnem měsće Chóśebuz gótował, su chopili Nowy Casnik teke w offsetowem śišću śišćaś, pśez což jogo kwalita jo se pólěpšyła. W śišćarni Lausitzer Rundschau śišći se Nowy Casnik až do źinsajšnego.
W tom casu jo dolnoserbski tyźenik měł teliko lazowarjow, ako žeden drugi serbski casnik do togo njejo měł. Pód zagronitym redaktorstwom Pawoła Šenkarja wót zachopjeńka šesćźasetych lět a pótom Horsta Adama wót lěta 1973 jo se Nowy Casnik wuwił na organ Domowiny. K tomu su pśipomogali dopisowarje: wót 1976 až do 1980 jo na pśikład 107 „ludowych dopisowarjow“, 47 awtorow a 45 pioněrow a wuknikow serbskeje rozšyrjoneje wušeje šule a studentow napisało pśinoski. W lěśe 1977 jo Wylem Bjero wótejšeł na wuměńk. To jo był slědny redaktor Casnika, kótaryž jo se dolnoserbskeje rěcy nasrěbał z maminym mlokom. Za wšykne druge, ako su pśišli abo źěłali za nim, jo dolnoserbska rěc była pśinawuknjona.
Ako organ tegdejšneje Domowiny jo Nowy Casnik zwěrnje zašćitował socialistiski pórěd w DDR – to jo był jogo politiski nadawk. W artikelach su se chwalili a wuzwigowali socialistiski pórěd a póstup, lěpšyny kolektiwizacije a pśemóžnosć socializma nad drugimi formami towarišnostnego pórěda. Dalšne typiske temy su byli: Stupajuca produkcija, wutwaŕ industrije, pólěpšenje socialnych wobstojnosćow a „społnjenje źěłowego plana“. Cesto su se wótśišćali měnjenja ceptarjow, prodrustwownikow a źěłaśerjow, kenž su chwalili republiku a móžnosći, ako ta republika jo jim dała, cesto w kontrasće k pjerwjejšnemu, špatnemu žywjenju za cas kejžora a fašizma. Redakcija jo źěłała na tom, aby lazowarje wuznali góspodarsku a moralisku pśemóžnosć kolektiwa nad indiwidualizmom (grono: „my“ město „ja“!). W tej měrje, ako jo se Domowina wěcej zaběrała ze spěchowanim a problemami serbskeje kultury, rěcy a identity, su teke w Casniku pśinoski z teju tematiku pśiběrali.
Akle w casu pśewrośenja, teje měrneje rewolucije w lětoma 1989-90, ako jo Domowina změniła swój poměr k socialistiskemu statoju, jo se teke Nowy Casnik derił na bok demokratiskich pśeměnjenjow. 17. měrc 1990 jo Nowy Casnik prědny raz wujšeł w źinsajšnem formaśe. Gromaźe ze změnu layouta jo se redakcija póznała k nowej liniji:
„(...) Njejo pśipad, až pśiźo rowno ten tyźeń NOWY CASNIK w nowem woblaku do Wašych domow. Tu sobotu jo w Budyšynje wósebny kongres Domowiny. Serbske luźe w Dolnej a Górnej Łužycy – wšo jadno, lěc su w Domowinje abo nic – maju wjeliku naźeju, až buźo to nowy zachopjeńk za našu narodnu organizaciju, za źěło Domowiny. A – tak smy se w redakciji pšašali – móžo na takem wažnem, w takem rozsudnem casu NOWY CASNIK zboka stojaś? Teke my comy te pyta pjerwjejšneje politiki kradu rozłamaś a swójomu ludoju słužyś.
Kaki by dejał NOWY CASNIK stakim wotněnta byś? Comy byś serbski njewótwisny casnik, kótaryž se dajo jano wjasć wót narodnych a drugich zajmow serbskego luda (...). Pśi tom comy to serbske wobglědowaś ako za nas nejwažnjejše. Comy cytarjow a pśez nich młogich dalšnych Serbow rozbuźiś za swójo ludstwo, za rěc a kulturu, a jim k pomocy byś, aby se pšawje rozsuźili za aktiwne źěło za swój serbski lud. Comy za to pisaś, aby Serby teke w nowem casu swóju domownju a pódpěru a solidaritu drugich měli. A nic naslědku comy byś dolnoserbski tyźenik nic jano za Domowinskich cłonkow, ale casnik za wšyknych serbskich luźi. Togodla słušaju do NOWEGO CASNIKA wótněnta na pśikład teke pšawidłowne boki w nimskej rěcy a za wěriwych Serbow“.
Ako južo Bramborski Serbski Casnik za cas kejžora, jo teke Nowy Casnik był w socializmje pódwólony wobstojnosćam a poměram mócy, ako su se w jogo casu kněžyli. Njeglědajucy na „ideologiske pyta“ jo wón wopisował a zwěrnje pśewóźował žywjenje serbskich luźi, jo nejwěcej pśinosował k šyrjenju serbskego wědobnja a rěcy a jo wóstał nejwažnjejšy medium w dolnoserbskej rěcy w Dolnej Łužycy.
